Сот тарихы

Баспаға арналған нұсқасыБаспаға арналған нұсқасы
Қарағанды облыстық сотының тарихы ресми түрде 29 шілде 1936 жылдан бастап Қазақ АСКР аумағында облыстық бөлініс енгізуден және облыстық орталықтың Петропавл қаласынан Қарағанды қаласына көшіруден басталды. ЖРОАК-ң 10 наурыз 1932 жылғы қаулысына сәйкес республика 6 облысқа бөлініп, олардың құрамына Петропавловск қаласындағы орталығымен Карағанды облысы да кірді. 29 шілде 1936 жылы  Қарағанды облысы Перопавловск қаласындағы орталықпен Солтүстік Қазақстан және Қарағанды қаласындағы орталықпен Қарағанды облысы болып екіге бөлінді.
Қарағанды облыстық соты халықтық соттардың құрылуымен айналысты, облыстық соттың кассациялық сатысы болды және сонымен бірге облыстық соттылыққа жататын істер бойынша бірінші сатылы сот ретінде сот төрелігін жүзеге асырды. Облыстық соттың пленум, президиум мен қылмыстық және азаматтық істер бойынша сот коллегиясы, сонымен қатар біріктірілген ұйымдастырушы-нұсқаушы құрылымдары болды.
16 тамыз 1938 жылғы «Сотта іс жүргізу» Заңымен сотта іс жүргізуде сот міндеттерін сот билігі міндеттерінен бөлу қағидасы енгізіліп, облыстық соттарда пленум және президиум жойылды. Облыстық соттың құрамына еңбектенушілердің сәйкес депутаттар Кеңестерімен бес жыл мерзімге сайланатын төраға, төрағаның орынбасары, сот мүшелері мен халық қосшы биі кірді.
1939 жылы облыстық еңбектенушілердің депутаттар Кеңесінің маңында Қазақ АСКР (УНКЮ) халықтық әділет Комиссариатының басқармасы құрылды.  Басқада міндеттермен қатар басқарма облыстық соттың жұмысының күй-жайына бақылау жүргізумен айналысты, сот тәжірибесін зерттеді және қорытындылады, жұмысты ұйымдастыру мен жақсарту бойынша жетекшілік нұсқаулар берді.
14 тамыз 1954 жылы КСРО-ң Жоғарғы Кеңес президиумы «Кеңес және автономды республикалардың, шекті және облыстық соттардың Жоғарғы Соттар құрамында президиумдардың құрылуы туралы» Жарғы қабылдады, ал 25 сәуір 1955 жылы облыстық соттардың президиумдарының істерді қарау тәртібі  бекітілді. Оларға халықтық соттардың заңды күшіне енбеген ұйғарымдар мен  шешімдеріне, үкімдеріне, сонымен қатар облыстық соттың сот алқасымен шығарылған ұйғарымдарына соттың қадағалау тәртібімен наразылықтарды қарау жүктелді.
КСРО-ң Жоғарғы Кеңес президиумының «Облыстық, шекті еңбектенушілердің депутаттар Кеңесінің маңындағы кеңес республикасының әділет Министрліктер басқармаларын жою және шекті, облыстық соттар құқықтарын кеңейту туралы» 4 тамыз 1956 жылғы Жарғысымен соттық басқарма атқаратын қызметтері облыстық соттарға тапсырылды.
Сонымен облыстық сот соттық қадағалауды қоса алғанда сот төрелігін жүзеге асырушы  соттық мекеме болып қана қоймай,   адвокатура қызметін қадағалаушы, соттық статистика, нотариалды кеңселер, халықтық соттардың қызметтеріне ұйымдастырушы басшылықтытың міндеттерін жүзеге асырушы соттық басқару органы болып табылды.
19 қыркүйек 1936 жылғы Қарағанды облысы бойынша ВКП (б) шеткі комитеттің хаттамасымен облыстық соттың  алғашқы төрағасы болып Қожамұратов Ильяс Қожамуратович тағайындалды. Қуғын-сүргін жылдары И.Қ. Қожамұратовты да айналып өтпеді, ол 22 қазан 1938 жылы НКВД үштігімен сотталды. 25 маусым 1957 жылы ол ақталып шықты.
Қарағанды облыстық сотының құрылуы мен қалыптасуының бастауында өздерінің барлық күш-жігерін, ақылы мен білімдерін заңдылық пен әділеттілікті орнатуға жұмсаған адамдар тұрды. Ұжымдану және жаппай саяси қуғын-сүргін кезінде облыстық соттың басшылыары болып А.Ж. Тынышбаев (1938-1939жж.) және А.У. Биекенов (1939-1942жж.) танылды.
Ұлы Отан соғысы өзінің түзетулерін облыстық соттың құрамына да енгізді, көптеген жұмыскерлер соғыс майданына аттанды. Майданға аттанғандардың бірі облыстық соттың төрағасы А.У. Биекенов еді. Жаугер ерліктері үшін ол «Қызыл жұлдыз» атты екі орденмен және «Батырлығы үшін», «Варшаваны босатқаны үшін» және тағыда басқа медальдармен және марапатталды.  Соғыстан кейін 1946 жылы ол Қазақ АСКР Жоғарғы Сотының төрағасы болып тағайындалды. Ұлы Отан Соғысының ардагерлері ретінде судьялар К.А. Аубакиров., К. Бакишев., И.А. Васильев, Б. Жунусбеков, Г.М. Мустафин, А.Г. Пичкунов, Д.Ф. Черкесов танылды.
Соғыс және соғыстан кейінгі күйзелістен қайта қалыпқа келтіру жылдары облыстық сотқа өз ісіне берік заң кәсібінің ең үздік өкілдері С. Сакбаев (1942ж.), О. Тлегенов (1942-1947 жж.), И.И. Кострюков (1947-1953жж.) басшылық етті.
Қарағанды облыстық сотына 1953 жылдан бастап И.И. Колонтаевский (1953-1955 ж.ж.), Ф.И. Камышный (1955-1958 ж.ж.), Ж.Д. Мершенов (1958-1960 ж.ж.), П.П.Белоусов (1960-1965 ж.ж.), Г.П. Куур (1966-1988 ж.ж.), А.Д.Чернов (1988-1990 ж.ж.), А.А. Рекин (1990-1993 ж.ж.),  Р.Т. Тусупбеков (1993-1999 ж.ж.) және мінсіз еңбегі үшін «Құрмет» ордені-мемлекеттік сыйға ие болған А.А. Касимов (1999-2004 ж.ж.) басшылық етті.
Облыстық соттың төрағасының орынбасарлары ретінде «Еңбек ардагері» медалімен бірнеше рет марапатталған М.С. Шегенов, Е.Ф. Кочемасова, А. Абдрахманов, К. Станбекова, Л.А. Кан, Р.К. Тлемисова, Ш.Н. Нуретдинов, З.Д. Кузнецова, Е.Ш. Евенбаев, Б.И. Подовинников, және Н.А. Оплачко, А.С. Марданов, Б.Ф. Нурашева.
«Қазақ АСКР-ң еңбек сіңірген заңгері» атағына И.В. Колотовкин, З.Д. Кузнецова, Г.П. Куур, Р.Е.Фролова ие болды.
Әрқайсысын сипаттай отыра,  олардың тек жоғары білікті мамандар ғаға емес, сонымен қатар адами қасиеттері бойынша тамаша адамдар екенін атап өту абзал.
Облыстық сотта жиырма жылдан астам төраға болып қызмет атқарған Г.П. Куур, өзінің облысты ғана емес, сонымен бірге республикадағы беделімен айқындалды. Оның басшылығымен көптеген жылдар бойы республкадағы үздік соттардың қатарына енген облыстық соттың ұжымы құрылды.  Жанында адамдарды топтастыра білу, ұжымда сенімділік ұялата білу қасиеті, бұл көпжылды қажырлы еңбектің негізі болып табылады.
 
Леонард Александрович  Канның тағдырын Қарағанды облыстық сотының тағдырынан бөле-жара қарауға болмайды. Ол жарты ғасыр бойы сот жүйесінде қызмет атқарған,  оның жиырма алты жылғы сарқылмас еңбегін облыстық сот төрағасының орынбасары қызметіне жұмсаған. Сот жүйесінде осынша ұзақ уақыт қызмет атқарған адам жоқтың қасы. Ол кісі басқарған  облыстық соттың азаматтық істер бойынша алқасы  облыстың халықтық соттармен қаралатын істердің бірегей сот тәжірибесін құрады. Халыққа көрсеткен мінсіз қызметі үшін ол бірнеше рет  республиканың әділет Министрлігінің және Жоғарғы Соты атынан медальдармен, мақтау қағаздарымен және құнды сыйлықтармен марапатталған.

Қарағандылықтар облыстық сотта қызмет атқарып, көп жылдарын халыққа қызмет етуге жұмсаған    Т.А. Амрин., Н.В. Батукова, Л.А. Бродилина, М.В. Гукк, М.О. Жаканова атты судьялардың есімдері естерінде, оның ішінде судья К.Т. Ешмагамбетова «Еңбек ардагері», «Тылдағы еңбекқор» медальдарымен марапатталған; ал Л.В. Ефремова Еңбектің Қызыл Белгісі орденінің иегері; «Ерен еңбегі үшін»,  «Еңбек ардагері», «Үздік табыстары үшін», «Айбынды еңбегі үшін» медальдармен марапатталған Н.А Ищенко, К.К. Кабдуалиева, А.К. Кошеляева, Р.Т. Кенжетаева, А.И. Ковалева, З.И. Козик; З.А. Кущенко «Еңбек ардагері» медалімен марапатталған; И.Ф. Листовой, Е.Е. Лоренц, Р.М. Медеуов, А.М. Нефедов, А.О. Омаров, Э.М. Панкратова, Б.О. Смагулов, Т.И. Селищева, Р.С. Сыздыков, Л.В. Тимофеева, О.А. Угрюмов,  Г.А. Учаев, Е.И. Черкашина және басқалар
 
Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігі облыстық сот тарихының жаңа парағын ашты.   1997 жылы Қарағанды облыстық сотының құрамына Жезқазған облысы кірді. Қарағанды облыстық сотының судьялар штаты ауқымданды.  Облыстың 35 аудандық, қалалық соттарында қазіргі уақытта 225 судья қызмет атқаруда.  Соңғы жылдардың жаңалығы ретінде Балқаш, Жезқазған, Теміртау, Қарағанды қалаларындағы ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттар деп бөлінген мамандандырылған соттардың құрылуын атап өтуге болады. Облыстық сотта  аса ауыр қылмыстар бойынша істерді қарау барысында қатысатын алқабилер институты әрекет етеді.
 
Қазіргі уақытта облыстық сотта 129 адам қызмет атқарады, оның ішінде 51 – судьялар. Судья лауазымында жиырма бес жылдан артық қызмет өтілі бар судьялар: Р.Б. Андреева, Н.С. Батаева, В.Д. Маркович, Д.К. Никамбаева, Б.Т. Оразгалиев, В.М. Попов, А.А. Салин. Әр түрлі уақытта ең үздік судьялар ретінде танылған судьялар: Б.А. Адепбеков, Б.М. Алибеков, З.А. Кущенко, О.Н. Омаров, Н.А. Оплачко, М.Ж. Омарбекова, И.В. Пугаев, Р.Ж. Тусупбекова.

Қарағанды облыстық соты сот кадрларының ошағы деп тануға болады. Қарағандылықтар әр  түрлі жылдары облыстық сотта қызмет атқарып, кейіннен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьялары атанған М.Ф. Бабушкин, С.Д. Дулатбеков, Е.Н. Колповская, О.С. Кожабаев, А.В. Линник, З.М. Макашев, Н.И. Мамонтов,  К.С. Стамбекова, Н.П. Петрова, М.С. Шегенов атты судьяларды мақтан  тұтып еске алады.
 
1936 жылдың шілде айынан бастап 2004 жылға дейін облыстық соттың төрағасының лауазымында 16 адам қызмет атқарды. Бұлар жоғары білікті және тәжірибелі басшылар болды.
Осылай, 1988-1990  жылдары облыстық сотты  қазіргі уақытта Ресейдің Краснодар шеткі сотының төрағасы болып танылатын А.Д. Чернов А.Д. басқарған.
 
1993-1999 жылдары облыстық соттың төрағасы болып, соңынан Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының лауазымына тағайындалған, ал қазіргі уақытта елдің Әділет министрі болып танылатын Р.Т. Тусупбеков Р.Т. басқарған.
1999-2004 жылдары  облыстық сотпен бұрын (1990-1995 ж.ж.) Жезқазған қалалық сотын басқарған, ал қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер бойынша алқасының төрағасы міндетін атқарудағы А.А. Қасымов басқарған.
2004-2009  жылдары облыстық сотты қазіргі уақытта Батыс-Қазақстан облыстық сотының төрағасы лауазымындағы М.А. Пакирдинов басқарған.
Қазіргі уақытта облыстық сотты Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен тағайындалған Әлімбеков Мұсабек Тұрғынбекұлы басқарып отыр.